Kazanie Skargi (1862-1864) jest pierwszym z serii wielkich płocien Matejki, w którym kształtował się nie znany dotąd sposób prezentacji historii. Jego malarstwa (to znaczy wielkich obrazów) nie można określić jako "historyczne" - nie odtwarzało bowiem pojedynczych faktów czy postaci historycznych. Stało się ono "historiozoficzne", gdyż przedstawiało koncepcję rozumienia procesów historycznych. [...]

Kazanie Skargi nie przedstawia więc jednostkowego wydarzenia. Stanowi jakby sumę zdarzeń prowadzących do upadku Polski, które rozegrały się za panowania Zygmunta III, na przełomie XVI i XVII wieku. Pokazuje postaci, które nigdy razem nie mogłyby spotkać się we wnętrzu katedry krakowskiej - biskupa Hipacego Pocieja (jednego z twórców unii brzeskiej 1596 roku, łączącej cerkiew prawosławną dawnej Rzeczypospolitej z kościołem katolickim), prymasa Stanisława Karnkowskiego (zmarłego w 1603 roku) i uczestników rokoszu (z lat 1606-1607) - Mikołaja Zebrzydowskiego, Janusza Radziwiłła i Stanisława Stadnickiego. [*]